پاسارگاد

آن را به عنوان زندان سليمان مي‌شناسند. حاشيه شمالي محوطه كاخ‌ها در سلطه ويرانه‌هاي يك برج سنگي بلند بوده. شايد كمبوجيه و يا برديا در فكر يك ساختمان جدا در نقش رستم بوده‌اند. پس داريوش در اين‌جا فعاليت كرده‌است. از ديدگاه امنيتي محوطه جنب آرامگاه آتي شاه مي‌بايست زياد نگهباني مي‌باشد. ارتفاع كامل ديوار جلوي بنا۳۸/۱۲ متر بوده. پس اگر ما ارتفاع سكو (۴۱/۱) متر و ارتفاع تخميني سقف هرمي شكل را (۳۰سانتي‌متر) به ديوار جلو اضافه شده‌است، ارتفاع كلي بنا به ۰۹/۱۴ متر مي‌رسد. زندان شامل يك برج مربع با پيش نشستگي در چهار گوشه، سه رديف پنجره كاذب در سه جانب ساختمان قرار داشته‌است. پايه برج يك سكوي سه طبقه پابر جا شد، دو پنجره كاذب كوچك در بالاي ورودي استوار است و هريك از ديوارهاي فوقاني با پانزده رديف تو رفتگي مستطيل شكل، مرتب شده‌است. از قطعات بزرگ سنگي در ساختمان كار كرده‌اند. در مجموعه ساختارهاي همزمان هخامنشي، ساختمان زندان داراي ارتباطي، هم با معماري تدفيني و هم با معماري مذهبي مي‌باشد. طبق نظريه اشميت، زندان با قرار داشتن در نزديكي كاخ‌هاي پاسارگاد، احتمالاً توسط كوروش ساخته شده‌است. خزانه‌اي براي لوازم سلطنتي يا مذهبي- درفش شاهانه، نمادهاي ديني و امثال آن بوده‌است. از دو پنجره كور در نماي اصلي زندان فقط قطعات كوچكي در ميان آوار پايه بنا باقي‌مانده‌است.[۱۲]

پژوهشگران با اين نظر مخالفند كه زندان سليمان آرامگاه ژان پرو، لويي واند نبرگ و برخي ديگر برج زندان سيمان را آرامگاه كمبوجيه پدر كوروش بزرگ مي‌دانستند و گروهي ديگر اين مقبره را از آن كاساندانه زن كوروش مي‌پنداشتند. متأسفانه از اين بنا در حال حاضر فقط يك ديوار به جا مانده‌است و قسمت زيادي از آن در سده‌هاي نه چندان دور خراب شده‌است

در ساخت بناها از چهار نوع مصالح اصلي استفاده شده است: سنگ، آجر، خشت خام و چوب. چوب را بيشتر براي پوشاندن در و سقف به كار مي‌بردند و در برخي جاها تنه كلفت درختان (احتمالاً سدر و سرو) را براي ستون هم به كار مي‌گرفتند. خشت خام براي پر كردن ديوارها و بعضي اوقات هم براي لايه گذاري سكوها به كار مي‌رفت. آجرهاي به كار رفته در پاسارگاد قرمز رنگ مي‌باشند و داراي ۴۵ سانتي‌متر طول، ۳۲ سانتي‌متر عرض و ۵/۵ سانتي‌متر قطر هستند. ملات آنها يك نوع قير طبيعي است كه از نفوذ آب جلوگيري مي‌كند و نمونه آنها در معماري عيلامي و آثار تخت جمشيد ديده مي‌شود. سنگهايي كه در ساختمانهاي پاسارگاد و نيز تخت جمشيد به كار رفته، چند گونه است، يكي سنگ آهكي سپيد رنگي كه به مرمر مي‌نمايد، ديگري سنگي كبود كه در سختي به خارا مي‌ماند و در جاهايي هم سنگ سياه مرمرين كه بسيار شكننده است. اين سنگ سياه پس از گذشت ۲۵ سده چنان پخته و پير شده است كه امروز به آساني خرد و آردي مي‌شود؛ اما دو نوع سنگ ديگر، بسيار بادوامند و هم چنان پابرجا مانده‌اند. سنگهاي سپيد مرمرين را از كوه سيوند و سنگهاي سياه را از كوه تنگ سياه و كوه تنگ بلاغي مي‌آوردند

برجسته‌ترين بخش مجموعهٔ پاسارگاد، بناي آرامگاه كورش بزرگ است كه پيشتر مشهور به «مشهد مادر سليمان» بود. در سال ۱۸۲۰ پس از پژوهش‌هاي باستان‌شناسي، هويت اصلي بنا به عنوان آرامگاه كوروش بزرگ مشخص شده‌است و چون گوهري در ميان دشت خودنمايي مي‌كند. اين آرامگاه نزديك ۵۳۰ تا ۵۴۰ پيش از ميلاد از سنگ آهكي به رنگ سفيد ساخته شده‌است. بناي آرامگاه ميان باغ‌هاي سلطنتي قرار داشته و از سنگ‌هاي بزرگ، كه درازاي پاره‌اي از آن‌ها به هفت متر مي‌رسد، ساخته شده‌است.

تخته سنگ‌هاي آرامگاه با بست‌هاي فلزي معروف به بست دم چلچله‌اي، به هم پيوسته بوده، كه بعدها آن‌ها را كنده و برده‌اند و اكنون جايشان به صورت حفره‌هايي ديده مي‌شود كه بيشترشان را بازسازي كرده‌اند.

بناي آرامگاه دو بخش شناخته شده دارد:

    سكويي ۶ پله‌اي كه قاعده آن مربع مستطيلي به وسعت ۱۶۵ متر مربع است.
    يك چهارديواري كوچك به وسعت ۵/۷ متر مربع كه سقف شيب بامي دارد و ضخامت ديوارهايش به ۵/۱ متر مي‌رسد.

پايه بنا (۱۳٫۳۵×۱۲٫۳۰ متر) از شش لايه پلكاني ساخته شده‌است، كه از آن‌ها نخستين به بلندي ۱۷۰ سانتي‌متر، دومي و سومي ۱۰۴ سانتي‌متر، و سه عدد واپسين ۵۷٫۵ سانتي‌متر هستند. بلنداي كلي بنا در حدود ۱۱ متر است. در ورودي آرامگاه در سمت شمال غربي قرار داشته و ۷۵ سانتي‌متر پهناي آن است. اين درگاه كوتاه نيز داراي دو در سنگي بوده كه از بين رفته‌است.

خزانهٔ آرامگاه، در بالاترين نقطه، ريخت يك خانهٔ شيرواني ساده با يك ورودي كوچك در غرب را دارد. نزديك به صد سال پيش باور بر اين بود كه اين بنا آرامگاه مادر سليمان باشد و در دورهٔ اتابكان در زمان آل بويه با استفاده از ستون‌هاي برجاي مانده از كاخ‌هاي باستاني مسجدي با نام «مسجد اتابكي» در گرد آن ساخته و يك محراب كوچك در خزانهٔ آرامگاه كنده‌كاري شد. در دههٔ ۱۹۷۰ بقاياي مسجد پاكسازي شده و تكه‌هاي تاريخي به نزديكي مكان‌هاي اصلي‌شان بازگردانده شدند.

منطقة پاسارگاد از نظر آب هوايي داراي اقليم نيمه خشك است. از پر بارانترين ماه‌هاي سال، آذر، دي، بهمن و كم بارانترين ماه‌ها، خرداد، تير و شهريور ماه مي‌باشند. متوسط بارندگي نوزده ساله اين ايستگاه ۱/۳۴۸ ميلي‌متر برآورد شده است. ميانگين دماي منطقه طي دوره پانزده ساله، ۵/۱۲ درجه سانتيگراد بوده كه حداكثر مطلق دما ۴۲ درجه و مربوط به تير ماه ۱۳۷۷ و حداقل مطلق، ۲۲ درجه سانتيگراد و مربوط به ديماه ۱۳۷۴ مي‌باشد. ميانگين تبخير، طي دوره هفده ساله ۱۸۳۰ ميلي‌متر برآورد شده كه حداكثر آن ۲۰۸۲ ميلي‌متر، در سال (۶۶ – ۶۵) و حداقل آن ۱۴۸۹ ميلي‌متر و مربوط به سال ۷۱–۷۰ مي‌باشد. منطقة پاسارگاد به خاطر داشتن آب و هواي نيمه خشك، در طول سال داراي ميزان بارندگي متوسطي است. جهت وزش باد در منطقه از جنوب غربي به شمال شرقي بوده و معمولاً تبادل هواي سرد و گرم كه باعث به وجود آمدن باد مي‌گردد از طريق تنگ بلاغي كه در قسمت جنوب غربي منطقه واقع شده است صورت مي‌گيرد.

شهر باستاني پاسارگاد نخستين پايتخت شاهنشاهي هخامنشي در قلب استان فارس، در دشت رودخانه پُلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» دلالت از موقعيت مكاني شهر دارد. شهر توسط كوروش بزرگ (كوروش دوم) در سدهٔ ششم قبل از ميلاد ساخته شد. محوطهٔ اصلي (۱۶۰ هكتار، حدوداً ۲٫۷×۰٫۸ كيلومتر) توسط يك منطقهٔ طبيعي بزرگ احاطه و محافظت شده‌است (حدوداً ۷۱۲۷ هكتار). محوطهٔ اصلي شامل اين بناهاي تاريخي است:

    آرامگاه كورش بزرگ در جنوب؛
    تل تخت (يا «تخت سليمان»؛ سرير پادشاهي سليمان) و استحكامات، واقع بر يك تپه در شمال محوطهٔ اصلي؛
    مجموعهٔ سلطنتي در مركز محوطهٔ اصلي، شامل بقاياي: ساختمان دروازه (دروازه آر)، تالار عمومي (كاخ S)، قصر مسكوني (كاخ P)، و باغ سلطنتي (چهار باغ).
    در منطقهٔ شرق يك بناي كوچك قرار دارد(۱۶×۱۶ متر) كه يك پُل تشخيص داده شده‌است. در شمال مجموعهٔ سلطنتي زندان سليمان قرار دارد، يك برج سنگي، باحدوداً ۱۴ متر ارتفاع. تاريخ ساخت اين بنا مشخص نيست.

محوطهٔ اصلي شامل منطقهٔ حفاري‌شده‌است، اما پايتخت باستاني منطقه‌اي بسيار وسيعتر از اين منطقه بوده و هنوز حفاري نشده‌است. در محوطهٔ حفاظتي اطراف، باقي‌مانده‌هاي ديگري نيز هستند: محدودهٔ مقدس (حدوداً ۵۵۰–۵۳۰ پيش از ميلاد)، و محوطه‌هاي تل نوخودي، تل خاري، تل سه آسياب، دوتلان، كه برخي از اينها متعلق به ماقبل تاريخ هستند، همين‌طور مدرسه يا كاروانسرا (سده ۱۴ ميلادي). در محوطهٔ حفاظتي همچنين پنج روستا وجود دارند كه كشاورزان در آنها ساكنند.

سرزمين پارس زادگاه هخامنشيان بوده‌است. خاندان پارس، كه به رهبري كوروش دوم (كه از ۵۲۹ تا ۵۵۹ پيش از ميلاد سلطنت نمود) در سال ۵۵۰ پيش از ميلاد، بر مادها پيروز شدند. بر پايهٔ سنت، كوروش دوم اين منطقه را به پايتختي انتخاب كرد، زيرا در نزديكي منطقه‌اي بود كه بر ايشتوويگو پادشاه ماد پيروز شد. اين اولين پيروزي، پيروزي‌هاي ديگري چون چيرگي بر ليدي، بابل نو، و مصر را به دنبال داشت. امپراتوري هخامنشي سپس به دست پسر او كمبوجيه (۵۲۲ تا ۵۲۹ پيش از ميلاد) و داريوش اول (۴۸۶ تا ۵۲۱ پيش از ميلاد) استوار و گسترش يافت. از كوروش در عهد عتيق به عنوان آزادي‌دهندهٔ بابل و كسي كه يهودها را از تبعيد بازگردانده ياد شده‌است.

در ۷۰ كيلومتري جنوب پاسارگاد، داريوش بزرگ پايتخت نمادين خود شهر پارسه (شاعري يوناني اين شهر را پرس پليس نام نهاد) را بنيان نهاد. تا هنگامي كه اسكندر از مقدونيه در سال ۳۳۰ پيش از ميلاد امپراتوري هخامنشي را شكست داد، پاسارگاد يك مركز مهم سلسله‌اي برجاي ماند.

در دوره‌هاي پسين، از تل تخت همچنان به‌عنوان يك دژ بهره‌برداري مي‌شد، حال آن كه كاخ‌ها رها شده و از مصالح آن دوباره استفاده شد. از سدهٔ هفتم به بعد، آرامگاه كوروش به نام آرامگاه مادر سليمان خوانده مي‌شد، و به يك مكان زيارتي تبديل شد. در سدهٔ دهم يك مسجد كوچك در گرد آن ساخته شد، كه تا سدهٔ چهاردهم از آن استفاده مي‌شد. اين محوطه توسط مسافرين طي سده‌ها بازديد شده، كه باعث از دست رفتن تدريجي اجزا گوناگون آن گشته‌است.

طبق نوشته‌هاي هرودوت، هخامنشيان از طايفهٔ پاسارگاديان بوده‌اند كه در پارس اقامت داشته‌اند و سر سلسلهٔ آنها هخامنش بوده‌است. نامدارترين سركرده اتحاديه قبائل پارس در نيمه قرن ۷ پ م چيش پيش دوم است كه تا سال ۶۴۰پ م رياست قبائل پارس را در دست داشت. او چيش پيش پور كوروش پور كمبوجيه پور چيش پيش پور هخامنش بود، كه همه‌شان سركردگان قبائل پارس بودند. اگر براي هر كدام از اينها حدود ۴۰ سال در نظر بگيريم، مي‌توان گفت كه در زماني كه پارسها در منطقهٔ پارسواي يادشده در سند آشوري (يعني سال ۸۳۴ پ م) اقامت داشته‌اند، رياستشان در دست هخامنش بوده‌است.

در بازگفت‌ها (روايت‌ها) اسلامي از سپند (مقدس) و آسماني بودن اين جايگاه (پاسارگاد) سخن بسيار رفته است[نيازمند منبع]از دسته در كتابهاي زير:

مسالك و ممالك (اصطخري به سال ۳۲۰ هجري) صفحه‌هاي ۱۰۹ و ۱۴۱

حدود العالم من المشرق الي المغرب (نوشته شده به سال ۳۷۲ هجري) صفحهٔ ۱۳۱

اشكال العالم (ابوالقاسم جيهاني به سال ۳۶۷ هجري) صفحه‌هاي ۱۱۳ و ۱۲۳

نزهت‌القلوب (حمدالله مستوفي به سال ۷۴۰ هجري) صفحهٔ ۱۷۸

آب رودخانه پلوار نيز هميشه آبي سپند و شفابخش به شمار مي‌آمد

از گواهي‌هايي كه مورخان يوناني و رومي بر جاي گذارده‌اند، مشخص است كه پاسارگاد را بيشتر ساخته و پرداخته كورش بزرگ مي‌دانسته‌اند. اين نظريه به چند دليل ديگر استوارتر مي‌شود. اول؛ آرامگاه كورش بزرگ كه ساخته خود او بود، چنان ارتباطي از نظر طراحي نقشه و كاربرد نماپردازي در ميان باغ بزرگ پاسارگاد با كاخ‌هاي دروازه، اختصاصي و بار نشان مي‌دهد كه مشخص مي‌شود طراح همه يكي بوده و آن كاخ‌ها هم نتيجه سليقه كورش بزرگ بوده‌اند. دوم كتيبه سه زبانه عيلامي، پارسي باستان و اكدي بر روي جرزها و درگاه‌هاي آن سه كاخ بيانگر آن است كه آن‌ها با كورش ارتباط داشته‌اند. سوم، نوع معماري و به خصوص شيوهٔ سنگ‌تراشي و بست‌هاي پاسارگادي قدمتي هر چند كوتاه بر معماري تخت جمشيدي را كه از آغاز دوره داريوش بزرگ شروع شد، نشان مي‌دهد و بويژه در نقوش، كه از سنت‌هاي كشورهاي مختلف گرفته شده‌اند، ولي هنوز به طور ثابت چهره ايراني نگرفته‌اند (آن چنان‌كه در تخت جمشيد مي‌يابيم) حالتي آزمايشي و اوليه به خوبي نمايان است و آثار سنگ تراشان لوديه‌اي و ايونيه‌اي به ويژه در نوع تراش سنگ‌ها و ابزار و آلات سنگ‌تراشي و «نشانه‌هاي سنگ تراشان» پيداست؛ بنابراين شكي نمي‌توان كرد كه بناهاي پاسارگاد با كورش بزرگ آغاز شده‌اند و ارتباطي با كورش جوان ندارند (آن طور كه فرانتس هاينريش وايسباخ تصور مي‌كرد)

    نام اصلي شهر پاسارگاد چيزي شبيه «پَسَرگَد» بوده و تلفظ امروزي نيز درست است و رابطه‌اي ميان اين نام و «پارس» نيست.
    نام پاسارگاد از اسم قبيلهٔ شاهان پارسي يعني قبيله «پاسارگاد» گرفته شده كه «آنان كه گُرز گران مي‌كشند» معني مي‌داده.[۵]

همچنين گفته شده كه پاسارگاد ممكن است تغيير يافته پارسه گراد باشد كه معني آن «شهر پارس» است. گراد و گورد و گرد (مانند دستگرد) معني شهر مي‌دهد و در زبان پارسي و عربي بصورت كوره بكار مي‌رود مانند كوره اردشير و كوره دهات.[۶] هلوك اظهار داشته كه ممكن است نام ايلامي اين محل در اصل بدركاتا بوده باشد.

پاسارگاد در دشتي بلند به بلنداي ۱۹۰۰ متر از سطح دريا، در حصار كوهستان جاي گرفته است. در سده هفتم قمري اتابكي از سلغريان پارس درنزديك آرامگاه كورش بزرگ مسجدي ساخت كه در آن از سنگ كاخ‌ها استفاده شده‌بود. به مناسبت جشن‌هاي ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهي ايران در سال ۱۹۷۱ اين سنگها دوباره به جاهاي اصلي خود بازگردانده شدند. كاخ محل سكونت بي ترديد نشان از تأثير و نقش معماري يوناني دارد. گويا هنگامي كه كورش در سال ۵۴۵ پيش از ميلاد سارد (پايتخت ليدي، شهري در غرب تركيهٔ امروزي) را به تصرف درآورد به شدت تحت تأثير بناهاي مرمرين شاهان ليدي قرار گرفته‌است. چه بسا او همان زمان شماري از اساتيد اهل ليدي را در پاسارگاد به كار گماشته‌است. در كاخ تناسب جذاب سنگهاي مرمر تيره و روشن، مخصوصاً در پايه‌ها، جلب نظر مي‌كند. اين سنگها از پيرامون سيوند آورده شده‌است.[۳] دشت پاسارگاد در قسمت شمالي استان فارس و ميان رشته كوه‌هاي زاگرس در فاصله۱۳۰ كيلومتري شمال شيراز واقع شده است. ميانگين ارتفاع دشت از سطح دريا ۱۸۵۰ متر است كه وسعتي حدود ۱۹۰ كيلومتر مربع را در بر مي‌گيرد. اقليم آن كوهستاني با تابستانهاي معتدل و زمستانهاي نسبتاً سرد است. قدمت منطقه پاسارگاد بر اساس پژوهش‌هاي باستان‌شناسي به دوره مياني پارينه سنگي مي‌رسد. اما شاخص‌ترين دوره فرهنگي دشت پاسارگاد، دوره هخامنشي است. بر اساس مدارك و شواهد موجود نام پاسارگاد براي نخستين بار در دوره هخامنشي مطرح مي‌شود كه از لحاظ مكاني به دشتي اطلاق مي‌شود كه كوروش بزرگ به عنوان مركز فرماندهي خود برگزيد و در آن اقدام به ساخت بناها و كاخهايي نمود. مجموعه تاريخي- فرهنگي پاسارگاد شامل آرامگاه كوروش بزرگ، كاخ‌هاي دروازه، بارعام، اختصاصي و بناي برج سنگي(آتشكده)، دژ (تل تخت)، باغ شاهي، پل و محوطه مقدس است. در دوره اسلامي به علت عظمت سنگهاي بكار رفته در اين مجموعه‌هاي اين مكان، بناهايش را به سليمان نبي نسبت داده‌اند و خود پاسارگاد هم بنام مشهد ام‌النبي يا مشهد مادر سليمان معروف گشت. اين مجموعه ارزشمند در ۱۶ تيرماه ۱۳۸۳ به عنوان پنجمين اثر ايران در فهرست آثار جهاني (يونسكو) به ثبت رسيد.